Endometrioza

Endometrioza (z łac. endometriosis – gruczolistość błony śluzowej macicy) to choroba, która przez wiele lat była nieco owiana tajemnicą. Często nazywano ją wstecznym miesiączkowaniem.

Dzisiaj wiadomo, że endometrioza polega na występowaniu w obrębie różnych narządów miednicy mniejszej tkanki endometrialnej macicy . Niestety problem ten dotyka coraz większej liczby kobiet. Zdaniem ekspertów endometrioza dotyczy nawet 10-15% populacji kobiet w wieku rozrodczym. Jest to choroba przewlekła, na której występowanie wpływ mają różnego rodzaju czynniki genetyczne, hormonalne, immunologiczne oraz środowiskowe.

Pod względem klinicznym wyróżnia się:

• endometriozę jajnikową,
• endometriozę otrzewną,
• endometriozę głęboko naciekającą.

W przebiegu endometriozy otrzewnowej ogniska endometrium mają zróżnicowaną wielkość i zlokalizowane są w jamie otrzewnowej. Endometrioza jajnikowa objawia się w jajnikach. Tworzą się tam torbiele endometrialne zwane także torbielami czekoladowymi. W odmianie głęboko naciekającej ogniska endometriozy pojawiają się poniżej powierzchni otrzewnej – w obrębie pęcherza moczowego lub przestrzeni pochwowo-odbytniczej.

Czym jest endometrioza?

W praktyce przyczyny endometriozy leżą w rozroście błony śluzowej macicy (endometrium) poza samą jamą macicy. Pojawia się ona w jamie otrzewnej, nieco rzadziej w innych miejscach. Przewlekła reakcja zapalna powoduje tworzenie się w ich obrębie różnego typu guzków i zrostów.

U kobiet, które mają regularny cykl miesiączkowy przez 21 dni błona śluzowa narasta w macicy, a potem w czasie okresu ulega złuszczeniu. Niekiedy jednak niektóre komórki endometrium razem z krwią miesiączkową wędrują do jajowodów i jamy brzusznej. Potem docierają do otrzewnej, jajników, jelit, a niekiedy i do ścian pęcherza moczowego.

Takie zjawisko nosi nazwę enetriozy, a więc wędrującej śluzówki macicy. Zdaniem ekspertów problem ten dotyczy przede wszystkim kobiet w wieku rozrodczym. W 75% przypadków zmagają się z nim pacjentki w wieku od 30 do 40 roku życia.

Bardzo rzadko endometrioza rozwija się u mężczyzn przy stosowaniu leków hormonalnych z powodu raka gruczołu krokowego. Zazwyczaj powstawanie endometriozy jest wynikiem oddziaływania czynników środowiskowych i genetycznych.

Przyczyny endometriozy

Przyczyny powstawania endometriozy nie są do końca znane, chociaż samo schorzenie rozpoznane zostało ponad 200 lat temu. Powstało na ten temat sporo teorii.

Jedna z popularniejszych mówi, że w czasie obfitego okresu krew razem z komórkami endometrium opuszcza jamę macicy i dostaje się do jamy otrzewnej w sposób wsteczny. Tam komórki endometrium zasiedlają się i zaczynają żyć samodzielnie.

Niektórzy eksperci są zdania, że endometrioza ma podłoże genetyczne. Ma być związana z zaburzeniami hormonalnymi lub immunologicznymi. Rzeczywiście występowanie endometriozy częściej obserwuje się w przypadku kobiet, których mamy, babcie czy siostry również się z tą chorobą zmagały. Dokładne jej przyczyny są jednak jak na razie w dużej mierze tajemnicą.

Endometrioza nie jest chorobą nowotworową, ale u niektórych kobiet może zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów, które powstają na podłożu ognisk endometriozy. W przebiegu endometriozy jajnikowej u pacjentek aż 2-3 razy częściej występują zachorowania na raka jajnika.

Z kolei endometrioza głęboko naciekająca wiązać się może ze zmianami w jelicie grubym rozwijającymi się jeszcze z komórek endometrium z okresu życia płodowego. Wówczas powiedzieć można, ze endometrioza jest chorobą wrodzoną.

Objawy endometriozy

Dolegliwości bólowe

Charakterystycznym objawem endometriozy jest niestety pojawiający się regularnie ból. Jest on na ogół zlokalizowany w pachwinie, rzadziej w obrębie jamy brzusznej, w okolicach odbytu bądź w okolicach krzyżowych. Bywa on bardzo dokuczliwy, niekiedy ma związek z występowanie miesiączki.

Endometrioza powoduje, że okresy są bolesne, długie oraz obfite. Obecność dolegliwości bólowych pojawić się też może w czasie stosunku seksualnego. Czasami zaobserwować można plamienie międzymiesiączkowe lub niewielką ilość krwi w moczu czy kale. Komórki endometrium, które pojawiają się w obrębie jelita grubego lub w pęcherzu moczowym powodować mogą dolegliwości bólowe w trakcie oddawania moczu czy wypróżniania się.

W przypadku endometriozy gromadzi się krew, która nie ma ujścia. Zaczynają tworzyć się torbiele endometrialne i zrosty czekoladowe. Niestety w praktyce objawy endometriozy trudno rozpoznać. Daje ona bowiem różnorodne symptomy o zróżnicowanym nasileniu.

Inne objawy obserwowane w przebiegu endometriozy

W diagnostyce endometriozy zwraca się uwagę także na takie objawy choroby jak ogólne osłabienie organizmu, częste wzdęcia, krwawienia z dróg rodnych nie mające związku z okresem, a także biegunki i zaparcia, czasem połączone z fazami cyklu miesiączkowego.

Endometrioza to również jedna z podstawowych przyczyn niepłodności. Okazuje się, że dotyka co trzecią kobietę, która ma problem z zajściem w ciążę. Jednak nie każda pacjentka cierpiąca na endometriozę będzie mieć w przyszłości problem z uzyskaniem ciąży. Dotyczy to około 30% kobiet.

Ponadto prawdopodobnie w przypadku niektórych kobiet ogniska endometriozy są skutkiem innych przyczyn niepłodności. Mowa tutaj między innymi o zaburzeniach gospodarki hormonalnej.

Tym samym okazuje się, że endometrioza wpływa na płodność kobiety na dwa różne sposoby. U pacjentek ze zrostami w jamie brzusznej lub obejmującymi jamę macicy utrudniać może zapłodnienie i dotarcie jajeczek do macicy. Oprócz tego ogniska endometriozy niekiedy wydzielają substancje, które utrudniają zapłodnienie i prawidłowe zagnieżdżenie się komórki jajowej w macicy.

Ogniska endometriozy i ich konsekwencje

Niestety zbyt późne zdiagnozowanie lub nieprawidłowy sposób leczenia endometriozy skończyć się może wieloma poważnymi powikłaniami. Dobrze prowadzone leczenie operacyjne i farmakologiczne pozwala w dużej mierze na zahamowanie tej choroby lub jej znaczne spowolnienie.

Endometrioza postępuje przez całe życie kobiety i może doprowadzić do zniszczenia jej narządów. Przewlekłe stany zapalne, które powodują podrażnienia otrzewnej prowadzą do powstawania zrostów, a więc tkanki bliznowej. To skończyć się niestety może zmianami nieodwracalnymi. Najczęstsze z nich to niedrożność jajowodów, niedrożność jelit oraz zaburzenia ich motoryki.

Oprócz tego endometrioza wpływa na płodność pacjentki, często ją upośledzając. Z drugiej strony nie ma żadnych badań, które wprost potwierdzałyby jej bezpośredni wpływ na bezpłodność. Wiadomo, że u kobiet ze zdiagnozowaną endometriozą płodność jest dziesięć razy mniejsza niż u kobiet zdrowych.

Rzadko, ale zdarza się, że endometrioza powoduje zagrożenie życia. Jeśli choroba nie została wykryta i nie rozpoczęte zostało leczenie endometriozy, dość może nawet do usunięcia jajników i jajowodów lub całkowitej histerektomii (usunięcie macicy).

Dlatego tak duże znaczenie ma wczesna diagnostyka endometriozy i rozpoczęcie odpowiedniego leczenia. Jest to o tyle trudne, że choroba ta daje bardzo zróżnicowane, niejednoznaczne objawy.

Jak wygląda diagnostyka endometriozy?

Wykrycie endometriozy wcale nie jest zadaniem prostym. Chorobę tę należy jednak podejrzewać u kobiet, które zmagają się z problemem obfitych miesiączek i związanych z tym silnych dolegliwości bólowych. Jednak w praktyce objawy endometriozy są niespecyficzne i zróżnicowane.

Samo badanie ginekologiczne to jednak tutaj zdecydowanie za mało. Często dodatkowo wykonywane są badania obrazowe USG. Poza tym często w przypadku podejrzenia endometriozy wskazana jest także laparoskopia. W czasie jej trwania lekarz może bezpośrednio obejrzeć narząd rodny i pobrać wycinki do badania histopatologicznego.

Przy diagnostyce endometriozy należy pamiętać o tym, że objawy tej choroby są niespecyficzne. Stąd rzadko kiedy diagnoza stawiana jest od razu. Przy podejrzeniu endometriozy często wykonywane jest także badanie krwi – poziom markeru Ca-125. Pomocna bywa niekiedy również tomografia komputerowa.

Wykonanie laparoskopii jest zalecane przede wszystkim w przypadku kobiet, których dotyczy problem bolesnych miesiączek i tych, które nie reagują na leczenie farmakologiczne lub nie mogą z niego z różnych względów skorzystać. Badanie laparoskopowe zlecane jest również pacjentkom niepłodnym, u których nie stwierdzono żadnych patologicznych zmian oraz odchyleń od normy.

Czasem stosowana jest podział tej choroby w zależności od stopnia zaawansowania endometriozy. Stopień I (minimalny) ma miejsce wówczas, gdy ogniska endometriozy są niewielkie i nie przekraczają 5 mm, a w jajnikach i jajowodach widoczne są tylko nieunaczynione zrosty. Stopień II zwany łagodnym dotyczy zmian o średnicy powyżej 5 mm. Zrosty są już widoczne w jajowodach i jajnikach. Ponadto ogniska endometriozy zlokalizowane mogą być także w zagłębieniu odbytniczo-macicznym. W przypadku III stopnia endometriozy (umiarkowanego) zrosty są mocno widoczne. Nie brakuje w nich ognisk endometriozy. Przy stopniu IV (ciężkim) choroba jest mocno zaawansowana. Macica nieruchoma, a zmiany pojawiają się również w pochwie oraz w pęcherzu moczowym.

Leczenie endometriozy

Wśród metod leczenia endometriozy należy wyróżnić leczenie chirurgiczne i farmakologiczne. Spore znaczenie ma to, czy pacjentka chce w przyszłości zajść w ciążę i mieć dzieci.

Leczenie endometriozy farmakologiczne

Przy farmakologicznym leczeniu endometriozy stawia się na podawanie pacjentkom preparatów antykoncepcyjnych, gestagenów oraz leków zmniejszających produkcję gonadotropiny przez przysadkę mózgową i estrogenów przez jajniki. Celem jest zahamowanie rozwoju błony śluzowej w macicy oraz w ogniskach endometriozy. Ma to pomóc w łagodzeniu objawów choroby i przy okazji działa antykoncepcyjnie.

Oczywiście takie leczenie farmakologiczne nie wpływa w pozytywny sposób na płodność kobiety po jego zakończeniu. Zdaniem niektórych lekarzy takie działania nie mają większego sensu. Po zakończeniu leczenia płodność pacjentek nie poprawia się. Dodatkowo im kobieta jest starsza, tym ma większe problemy z zajściem w ciążę.

W czasie leczenia endometriozy wykorzystywanych jest wiele leków. Doustne tabletki antykoncepcyjne są popularne od lat. Ograniczają one dolegliwości bólowe w czasie miesiączki. Są wykorzystywane przede wszystkim na samym początku terapii, gdy endometrioza nie daje jeszcze zbyt nasilonych objawów. Progestageny powodują z kolei zahamowanie wzrostu implantów endometriotycznych. Są one podawane doustnie lub domięśniowo. To rozwiązanie dla kobiet, które w czasie miesiączki odczuwają duży ból. Progestageny niestety często zwiększają masę ciała i sprzyjają zatrzymywaniu się wody w organizmie.

Analogi gonadolibryny prowadzą do zahamowania wydzielania gonadotropin przez przysadkę mózgową. Jeszcze jakiś czas temu stosowane były jako terapia początkowa i leczono nimi dolegliwości bólowe. Są to środki podawane domięśniowo, donosowo i podskórnie. Takie leczenie hormonalne endometriozy trwa wiele miesięcy. Dodatkowo powodować może pewne działania niepożądane m.in. zwiększa ryzyko rozwoju osteoporozy. Analogi są też preparatami dość drogimi.

Oprócz tego w zniwelowaniu bólu pomocne są niesteroidowe leki przeciwzapalne. Są to lekarstwa tanie i szeroko dostępne. Nie powodują także silnych skutków ubocznych. W leczeniu endometriozy wykorzystywane są także inhibitory aromatyzy. To enzym pełniący bardzo ważną funkcję w produkcji gestagenów i estrogenów.

Niestety żadne dostępne do tej pory lekarstwa nie powodują całkowitego wyleczenia choroby jaką jest endometrioza. Przyjmowane leki mogą też powodować problemy z zajściem w ciążę przez kobietę. Stąd też większość pacjentek, które chcą mieć dzieci odwleka decyzję o rozpoczęciu terapii hormonalnej.

Leczenie endometriozy operacyjne

Leczenie operacyjne endometriozy oznacza zazwyczaj laparoskopię. Oczywiście metoda ta ma również właściwości diagnostyczne i terapeutyczne. Pozwala na postawienie diagnozy i umożliwia skutecznie usunięcie zmian chorobowych.

Lekarze na ogół chcą usunąć torbiele endometrialne jajników o średnicy powyżej 3 cm. Zabieg wyłuszczenia jajnika niestety niekiedy kończy się zniszczeniem jego prawidłowej tkanki. Laparoskopia daje też szansę na usunięcie zrostów utrudniających zajście w ciążę. Już w ciągu sześciu miesięcy płodność ulega znacznej poprawie, co zwiększa szanse na zapłodnienie.

Leczenie chirurgiczne endometriozy podzielić można na:

• zachowawcze leczenie chirurgiczne,
• radykalne leczenie chirurgiczne.

W przypadku leczenia zachowawczego celem jest usunięcie ognisk choroby i przywrócenie narządom w obrębie miednicy mniejszej możliwości prawidłowego funkcjonowania. Zmniejszeniu ulega także ból. Poprawia się płodność kobiety i znacznie spada ryzyko nawrotu schorzenia. Niestety całkowite usunięcie endometrium poza jamą macicy jest niezwykle trudne. Wymaga posiadania ogromnego doświadczenia i wykorzystywania specjalistycznego sprzętu. W sytuacji, gdy ogniska endometriozy nie zostaną usunięte w całości, pacjentka nadal odczuwa objawy i jest spore ryzyko nawrotu choroby.

Na leczenie zachowawcze decydują się na ogół kobiety niepłodne, u których natężenie choroby nie jest duże. W tym przypadku wykorzystywana jest na ogół laparoskopia uważana za metodę mało inwazyjną i bezpieczną. Nie powoduje ona wieku powikłań i nie wymaga długiego pobytu w szpitalu. Po laparoskopii w skrajnych przypadkach dojść może do uszkodzenia jelita grubego oraz pęcherza moczowego.

Leczenie radykalne stosowane jest natomiast jedynie w przypadkach bardzo trudnych, wówczas gdy leczenie farmakologiczne i zachowawcze operacyjne zawiodło. Wykorzystywane jest także u kobiet, które nie planują mieć dzieci. Przy radykalnym chirurgicznym leczeniu endometriozy następuje usunięcie macicy razem z jajnikami. To powoduje oczywiście chirurgiczną  menopauzę. Jednak nie oznacza wcale całkowitego wyleczenia w 100% przypadków. Przy zachowaniu jajników istnieje duże ryzyko konieczności wykonania kolejnej operacji.

Po zakończeniu leczenia chirurgicznego całkowity powrót do zdrowia i normalnego funkcjonowania przebiega w sposób dość zróżnicowany. Kobiety, które nie chcą zajść w ciążę mogą z czasem wrócić do swojej pracy zawodowej i codziennych obowiązków. Niestety nawroty endometriozy są dość częste i terapię farmakologiczną trzeba powtarzać wiele razy. Rzadziej zachodzi konieczność wykonania kolejnej operacji. Kobiety, które chcą zajść w ciążę muszą z kolei jak najszybciej rozpocząć starania. W przypadku problemów z uzyskaniem ciąży rozwiązaniem jest np. zapłodnienie pozaustrojowe.

Endometrioza a in vitro

Jeśli nie dochodzi do zapłodnienia drogą naturalną, zazwyczaj rozważane są pewne metody leczenia niepłodności. Często stosowana jest w tym przypadku technika inseminacji lub metoda in vitro. Spore znaczenie ma w tym przypadku wieku kobiety oraz czas trwania starań o dziecko. Im pacjentka jest starsza, tym mniejszą posiada rezerwę jajnikową. Kobiety młodsze z drożnymi jajowodami, które są niepłodne od niedawna na ogół są poddawane na ogół leczeniu laparoskopowemu. Dopiero potem odbywa się inseminacja w cyklu naturalnym. In vitro wykorzystywane jest wówczas, gdy inne metody zawiodą.

Jaki wpływ na endometriozę ma dieta?

Sama dieta nie sprawi, że objawy choroby ustąpią, ale odpowiedni sposób żywienia może skutecznie zmniejszyć ryzyko zachorowania i zminimalizować dokuczliwe dolegliwości związane z endometriozą. U pacjentek wcale nie chodzi o wprowadzenie radykalnej diety, ale raczej o zmianę nawyków żywieniowych na zdrowsze. Niezależnie od stopnia zaawansowania choroby warto każdego dnia sięgać po produkty bogate w przeciwutleniacze, które pozytywnie wpływają na funkcjonowanie układu immunologicznego oraz endokrynnego. Przy okazji działają one przeciwzapalnie.

Warto też stawiać na produkty bogate w błonnik i nienasycone kwasy tłuszczowe. Wskazana jest żywność fermentowana w postaci różnego rodzaju kiszonek, które pozytywnie wpływają na jelita. Kobiety, u których objawem endometriozy są obfite miesiączki i silny ból, powinny zwiększyć podaż żelaza w diecie. Unikać trzeba natomiast żywności mocno przetworzonej, prostych węglowodanów czy tłuszczów nasyconych. Niewskazane są ponadto produkty sojowe stanowiące źródło fitoestrogenów. Mogą one powodować nasilenie objawów endometriozy.

Endometrioza – co jeszcze warto o niej wiedzieć?

Wiedza społeczeństwa na temat tej choroby jest cały czas stosunkowo niewielka. Wiele pacjentek o endometriozie nie wie w zasadzie nic. Okazuje się, że nawet w krajach wysokorozwiniętych rozpoznanie choroby następuje średnio po kilku latach od momentu pojawienia się jej pierwszych objawów. Oczywiście w tym czasie zmiany chorobowe postępują. Po zakończonym leczeniu endometriozy pojawić się mogą różnego rodzaju powikłania. Dodatkowo schorzenie to utrudnia normalne funkcjonowanie.

W wielu przypadkach dolegliwości bólowe są tak silne, że kobiety nie mogą w pełni realizować się zawodowo. Są często zmuszone regularnie brać zwolnienia lekarskie. Pogorszeniu ulega także ich kondycja psychiczna. Sporo kobiet cierpiących na endometriozę z czasem zaczyna odczuwać bardziej różnorodne dolegliwości bólowe. Nawet standardowe bodźce zaczynają być odbierane jako mocny, dokuczliwy ból. Ma to związek z nieprawidłowym rozwojem włókien nerwowych bólowych typu C, które są często zlokalizowane nieopodal ognisk endometriozy.

Duży jest także problem niepłodności powodowanej właśnie przez endometriozę. Światowa Organizacja Zdrowia uznają ją za chorobę cywilizacyjną. Brak możliwości posiadania dzieci wpływa negatywnie na relacje w związku dwojga ludzi. Prowadzi często do depresji i różnorodnych zaburzeń. Leczenie niepłodności jest długotrwałe i drogie, a ponadto nie ma gwarancji, że zakończy się sukcesem. Lekarze są zdania, że pacjentki chorujące na endometriozę powinny swoje plany prokreacyjne realizować jak najwcześniej. Choroba ta związana jest bowiem z istotnym, naturalnym spadkiem płodności.